İade-i Ziyaret: Bir Kazı Alanı Olarak Ev
Esra Oskay
Mardin Uluslararası Tasarım Vakfı Meydan Sanat Galerisi 26-30 Haziran 2024 tarihleri arasında Ceren Solmaz’ın “Geçmişin Deneyimi” sergisi için kapılarını açtı. Belleğinde kuvvetle sabit bir evin izini süren Solmaz’ın sergide yer alan çalışmaları, geçmişin şimdiki zamana uzanan kesintisiz varlığını aile arşivlerinde arıyor, eski video kayıtlarını kazıyor, evin aklına kazınmış imgelerini yeniden canlandırmayı deniyor.
Ev, bütün yaşamımıza ve alışkanlıklarımıza sirayet eden bir diyagramsa eğer (Bachelard, 1957) bedensel hafızamıza yerleşmiş, jestlerimizin, mimiklerimizin içine işlemiş bir hayalet gibi takiptedir. O ilksel evin fiziksel kaybı şimdiyi tehdit eden bir kayıptır biraz da bu yüzden. Bir refleks gibi yerleşikleşmiş alışkanlıklar zeminsiz kalır. Solmaz, çocukluğunun geçtiği herhangi bir eve değil de özellikle Sivas Divriği’deki bir lojman evine odaklanırken kişisel hikâyesi ve tarihin resmi çizgisi arasındaki ilişkiyi de harekete geçirir. Modern bir kasaba hayaliyle kurulan Divriği’deki bu lojmanlar sıkışık düzen oturulan apartman dairelerine benzemeyen bir yaşam vaad eder. Solmaz’ın lojman binalarının etrafını saran topladığı ağaç kabukları, video kayıtlarında vurguladığı kuş sesleri ve bahçedeki zambakların imgesinde buradaki yaşamı diğer kentsel mekanlardan ayıran çizgiler okunur. Öte yandan lojman, resmi kuralların evin içine sirayet ettiği net kurallarla içerisi ve dışarısı, özel alanla devlete ait olanın arasındaki sınırın bulanıklaştığı bir mekandır. Bu evde kimlerle ve nasıl yaşanması gerektiğinden tesisata ve mimariye yapılabileceklerin sınırlarına kadar her şey yönetmelikle bellidir.¹ Nermin Saybaşılı’nın “resmi mekân içerisinde özel mekân” (2016) olarak tanımladığı lojman, aidiyetin temel nesnesi olarak eve yüklenen duyguları karmaşık bir hale sokar.
Tam da bu ara alanda Solmaz’ın belleğinde yer eden evin kaybı kendi yaşam örgüsüne eklenen lojmanın kamuya mal olmuş hikâyesiyle beraber dokunur. Lojmanlar Demir-Çelik işletmesinin özelleştirilmesiyle boşaltılınca evin yeri de imgesi de değişir Solmaz için. “Devleti küçültme esprisi” (Aydemir, 2003) ile kamu kurumlarına ait konutların satılmaya başlamasıyla Divriği’deki lojmanlar da boşaltılır. “Geçmişin Deneyimi” sergisindeki çalışmalar bu kaybın peşine düşer.
Solmaz’ın pencereden dışarıya kaçamak bir bakış atmasıyla başlayan “Geçmiş ve Bugün” videosu, bize bir zamanlar yaşamın olduğu lojmanları gösterir. Aile arşivinden çıkan bu görüntüler lojmanın mimari bilgisine, bahçedeki ağaçların düzenine ve bu yerleşkenin çevreyle ilişkisine dair ipuçları verir. Bahçedeki kuşların ısrarcı sesi videodaki anlık bir karanlıktan sonra şimdiki zamana sıçradığımızda da devam eder. Geçmişten, bugüne geçen videoda kamera artık terkedilmiş daha doğrusu boşaltılmak zorunda kalınmış lojmanın harabesinde dururken bu yıkıcı sıçramayı kuşların kesintisiz varlığıyla yeniden düşünürüz. Evin içinden bize bakan Solmaz’ın bakışını takip eden aile arşivinden gelen görüntüler, artık ikamet edilmeyen lojmana, bir beton kütleye dönüşmüş evin anısına binaların dışından hareketsiz bir perspektiften bakar bu sefer. Kameranın arkasında duran kendi evine ve yaşamına bakan bir göz değil, evin kayboluşunu belgeleyen mesafeli bir bakıştır artık.
Ceren Solmaz, “Geçmiş ve Bugün”, videodan kareler, 2024.
Solmaz, bir harabe görünümünde karşımıza çıkan eve, kalıntıları üzerinden bakar. Bir zamanlar onu saran dünyanın somut izleriyle kendi hafızasına yaklaşmayı dener. Parça parça anımsanan zaman, bahçedeki zambakların imgesinde, çınar ağacının kabuklarında, tarçınlı kurabiyenin tadında, kapı zilinin tanıdık sesinde yeniden canlanır. Divriği’de bir lojman evinde geçirilen zamanın belleğinde kapladığı yeri Benjaminvari bir arkeoloji alanına çevirir: “Her kim kendi gömülü geçmişine ulaşmak isterse, kazı yapan biri gibi davranmalıdır. Aynı meseleye tekrar tekrar dönmekten, onu toprağı eşelemekten korkmamalıdır” (Benjamin, 1996:576). Aklına kazınan imgeleri kil tabletlere, linol baskılara gömer Solmaz. Kazı ve gömü bu anlamda eş zamanlı ilerler. Yanlış zamanda ve yanlış bir şekilde yaşanan bir kaybı telafi etmeye çalışır gibi.
Bu anlamda sanatçının Divriği lojmanlarına seneler sonra geri dönüşü bellekte ev olarak yerleşmiş mekânla yeni bir karşılaşmanın saha çalışmasına dönüşür. uradaki karşılaşmanın geçmişe yönelen, evin bellekteki ve şimdiki zamandaki varlığını çakıştıran çatışmalı bir saha olduğunu düşünebiliriz. Artık bilinemeyen, aşinalığını kaybetmiş evin kalıntıları arasında dolaşır Solmaz. Yaşanan an ve onun anımsandığı an arasındaki yarıkta “geçmişin katmanlarını ortaya çıkarmak için” kendine bir alan açmaya çalıştığını belirtir (2024:73). Bahçedeki hamakta çekilen fotoğrafın ucu şimdiki zamana sarktığında, renkli kurdeleler ardından izlediğimiz aile arşivlerinden çıkan videoda bir zamanlar lojmanın sahnesini kurduğu yaşamın detayları, geçmişin deneyimi bugüne uzanır.
Geçmişin deneyimini yakalama arzusuyla çareyi hafızasında kalan imgeleri bugünde aramakta bulur Solmaz. Bu arayış her halükarda bir yıkıntıyla hayallerde idealize edilerek aslından daha da uzaklaşan zihinsel imgelerin arasındaki yarıkta gerçekleşecektir. Yaşantıları sorunsuz bir şekilde yakalayacak bir temsil biçimi yoktur çünkü. Bu imkânsız alanda imgeler düşüncenin ve hafızanın sınırlarını zorlayanı uyandırır.
Eve geri dönme, onu yeniden keşfetme ve arama arzusu ister istemez bir nostalji fikrini de akla getirir. Ancak buradaki geçmişe dönüş, şimdiye direnen bir özlem olarak değil de “tarih ve ilerlemenin zamanına karşı bir isyan” olarak da düşünülebilir.² Yaşamı kuran ve koruyan ev, şimdi inşa ettiği yaşamın hafızasının kuvvetiyle korunur. Solmaz’ın odaklandığı evin içinde bulunduğu lojman yerleşkesinin şimdi mimari bir miras olarak tescillenme çabasında nostaljinin isyana dönüşmesi cisim bulur belki de. Geçmişin deneyimi bir hafıza nesnesine dönüştüğünde, bir kil tablete imgesini bıraktığında, aile albümünden bugüne açıldığında ortaya çıkan sadece donuk bir harabe görüntüsü değildir bu anlamda. Bir muhiti tekinsizleştiren kırık camlar ev içinin kendi içine kapalı havasını deldiği noktada imge isyankâr hale gelir ve belki aidiyetin konfor alanını bozma gücüne erişir.
Notlar
1 www.tarimorman.gov.tr/Belgeler/Mevzuat/Yonetmelikler/kamu_konutlari_yonetmeligi.pdf
² Boym, Svetlana (2013). Nostaljinin Geleceği. Metis yayınları