Kuşlar bir düşün büyüye, büyünün de tarihi bir mekânda ve anda yaşantıya dönüşmesinin yolculuğu. Asırlar öncesinden bugüne, bugünden yarına kolektif yaratımın anı ve tadı.

Eski Komedya ozanı Aristophanes’in MÖ 414 yılında kaleme aldığı Kuşlar komedyası 24 Mayıs 2022 tarihinde Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu’nda seyircisiyle buluştu. Prusias ad Hypium, Düzce ili sınırlarında bulunan, büyük oranda bugünkü yerleşimin altında kalmış bir antik kent. İsmini MÖ 3. yüzyılda, kentin Bitinya Krallığı topraklarına dâhil olmasıyla I. Prusias’tan almış. Ülkemizde daha çok Batı Anadolu’da ve Ege ve Akdeniz’in kıyı bölgelerinde görmeye alışkın olduğumuz yerleşimlerden. Bu nedenle kent Batı Karadeniz’in Efes’i benzetmesi ile anılıyor. Antik tiyatro, kentin günümüze değin korunabilen tek anıtsal yapısı olmanın yanı sıra kazının bir dönem bilimsel danışmanı olan arkeolog/akademisyen Emre Okan’a göre bölgenin en iyi tarihi tiyatrosu olma iddiasında. Tiyatroda ilk sistemli ve bilimsel nitelikli kazılar 2013 yılında başlamış fakat özellikle 2020 yılında yapılan kazılarla yapı büyük oranda açığa çıkarılmıştır.[1]

Oyunun yönetmeni Süleyman İnceefe, Düzce Üniversitesi Sahne Sanatları Bölümüne geldiği 2017 yılında, kazı çalışmaları henüz sürerken, ima cavea[2] ve orkestra alanının ortaya çıkmadığı ve kazının kelimenin tam anlamıyla sürprizlere gebe olduğu bu alanda Kuşları sahnelemenin düşünü kurdu. Kimi zaman oyunun kendisi mekânı gereksinir kimi zaman da mekânın kendisi oyununu gereksinir. Kuşlar mekânın kendisinin gereksindiği bir oyun-düşle başladı. Tam da bu nedenle İnceefe, kazı sürecini ve kazının yayımlanan sonuçlarını neredeyse arkeoloji dünyası kadar büyük bir ilgi ve heyecanla takip etti. 2021 yılında nihayet yapının büyük oranda sağlam bir biçimde gün yüzüne çıkarılmasıyla oyun için hazırlıklara başlanabildi ve 10 aylık prova sürecinin ardından gerekli izinler alınarak, dokuya zarar vermeden sahneleme mümkün oldu.

Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu’nun kazı öncesi görüntüsü

Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu’nun kazı sonrası görüntüsü, Fotoğraf: Tuncay Şengül

Reji büyük ölçüde metnin orijinaline bağlı kalınarak oluşturuldu. Tasarımda çağdaş ögeler kullanılmakla birlikte Eski Komedya’nın koro kavramı ve kavrama içkin nitelikler korunarak göstermeci bir üslupla sahneleme yoluna gidildi. Türün şenlik, karnaval özelliği öne çıkarılarak dans, müzik ve oyunla devinen dramatik bir görselliğe ulaşıldı.

Kuşların oyuncuları Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Ana Bilim Dalı öğrencileri. Akademik oyunculuk eğitimine sahip olmamalarına rağmen çalışma süresince oyunculuğa ilişkin temel eksikliklerini olabildiğince tamamlama yoluna gittiler. Böylelikle gerek seyircileriyle gerekse uzamla olan ilişkilerini yetkin bir biçimde kurabildiler. Kuşlar yalnızca oyun anı ile değil, provaları, anıları, polemikleri ile kimi zaman da kısıtlardan kaynaklanan sıkıntıları olmasına karşın coşkulu, tutkulu, diri ve çekici bir çalışma oldu.

Dramaturji masasında Mahmut Çaymaz, Metehan Karaoğlu ile birlikte ben, metnin öykü ve söylem düzlemindeki özellikleri, yapısı, dili, düşünsel ve eleştirel boyutu, iletisi vb. üzerine kuramsal dramaturji çalışması yürüttük. Yönetmen yardımcısı Orçun İlhan, yürüttüğümüz kuramsal çalışmaların devingen sonuçlarına odaklandı. Uygulama metnini oluştururken tarihsel öze vurgunun yanı sıra evrensel özü yitirmemek ve bir dengeye ulaşmak üzere yoğun bir araştırma ve çalışma süreci geçirdik.

Oyunun koreografilerini Musa Kap tasarladı. Her tiyatro mekânı (çerçeve sahne, uzantı sahne, amfiteatr vb.) doğal olarak farklı tiyatro süreçlerini gereksinir. Antik tiyatro, yarım daireyi aşan orkestra alanını hemen hemen ortasından dikey olarak bölen bir drenaj hattına sahip ve bu hattın tam üzerinde sıralı şekilde dizilmiş hacimli taşlar bulunuyor. Kap, kuşlar korosunu orkestra alanına ima cavea hattına paralel olarak yerleştirdi ve koreografileri alanın kısıtlılıkları, engelleri ve olanaklarını gözeterek tasarladı. Kuşlar korosunun sahneye girişinden oyunun sonuna değin şarkılı-danslı, devingen ve komos ruhunu yansıtan bir şenlik atmosferi elde edildi. Koronun saldırganken komik, barışçılken öfkeli, hüzünlüyken neşeli vb. karşıt oluşların dışa vurumu üzerinden ilerleyen aksiyonu, müzik, dans ve sözlere koşut oyuncuların bedensel anlatım olanaklarında billurlaştı.

Koro şarkı sözlerinin düzenlemesini Orçun İlhan gerçekleştirdi.  Müziklerini, Oktay Köseoğlu besteledi ve Presto Müzik’ten Gökhan Ön düzenledi. Komosun coşkusu müzikal açıdan elektrogitar, basgitar, bateri ve klavye gibi enstrümanların icrası ile elde edilerek çağdaş olanla ilişki kurulmaya çalışıldı.

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022

Kostüm ve başlık tasarımlarını Türkan Uçar gerçekleştirdi. Maskların omurga ve gaga tasarımları ise Evren Selçuk’a ait. Başlıkların tasarımı, tropik kuşların çeşitliliği ve canlılığının doğada bulunan haline öykünülerek Eski Komedya’nın stok mask geleneğinin aksine ayrıntılı el işçiliği ile oluşturuldu. Böylelikle her bir başlık ilgili oyun kişisini betimlerken açık havada ve geniş bir alanda izlenildiğinde seyirciye kuş görünümünü belirgin bir biçimde sunan formlar elde edildi. Gerek başlık gerekse kostümlerin tasarımında görsel bütünlüğün yanı sıra hareket esnekliği de sağlayan bir tasarıma öncelik verildi. Kostüm ve başlıklar tasarımcı Türkan Uçar eşliğinde Zeze Kostüm tarafından realize edildi.

Kuşlar oyunu, Düzce Üniversitesi Amfi Tiyatro, 2022, Fotoğraf: Müjdat Demir

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022, Fotoğraf: Müjdat Demir

Kuşlar korosu dışında kalan oyun kişilerinin kostümleri yer yer metnin isterlerine bağlı kalınarak kimi zaman da reji yorumundan hareketle tasarlandı. Oyun kişileri Güvendost, Umutlugil, Zeus, Poseidon, Herakles, Barbar Tanrı’nın kostüm ve aksesuarlarında mitolojik veriler, komik olanı açığa çıkaracak bir biçimde kullanıldı. Kuşlar korosundan oyuna çıkan tiplerin (rahip, ozan, müfettiş vb.) kostümleri ise var olan kuş kostümlerine sahne üzerinde kolayca aplike edilebilecek şekilde tasarlandı.

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022, Fotoğraf: Müjdat Demir

Işık tasarımı ve realizasyonunda Hüseyin Tokyol yer aldı. Tokyol, orkestrayı aydınlatmanın yanı sıra yapının özelliklerinden yola çıkarak atmosfer ışıklaması da gerçekleştirdi. Antik yapının genelini, sahne binasını ve karakteristiği olan arkeolojik buluntuları ışıkla boyadı.  Böylelikle seyircinin alana girdiği koridor ve paradostan başlayarak atmosferin paydaşı olması sağlandı. Işıklama estetiğinde oyunun göstermeci üslubuna yönelik bir düzenlemeye gidildi. Seyircinin atmosfer ışıklaması ile çıktığı tarihsel yolculuk, oyunda kullanılan ışıklama estetiği ile bütünselliğe kavuştu.

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022

Ve Kuşların seyircisi… Belki de hiçbir sanat, tiyatro sanatı kadar tamamlanması için o anda orada bulunan seyirciye bu denli bağlı değildir. Kuşların yukarıda kısaca değinilen yaratım basamaklarını tamamlayan pek tabii ki seyircisi oldu. Bir tiyatro gösterisinin nasıl deneyimlenmesi gerektiğine ilişkin genelgeçer bir kural yoktur. Fakat antik bir oyunu anıtsal bir yapıda izlediğinizde bastığınız zemin, üzerinde oturduğunuz tarihsel doku, bakışınıza çarpan herhangi bir arkeolojik buluntu andaki ritminizi değiştirebilecek bir etkiye sahip. İçinde yer aldığınız gösterim, bu anıtsal yapıda asırlar sonra oynanan ilk oyun olduğunda ise yaşadığınız coşkuyu dile getirmede kelimeler yetersiz kalıyor. Oyun, iki bin kişiyi aşkın seyircisi ile tamamlanırken, Kuşlar da seyircisine, binlerce yıl öncesinin tarihsel zenginliğine karışmayı armağan etti. Bu yönüyle, ekibini olduğu kadar seyircisini de özel kılan bir oyun oldu.

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022

Kuşlar oyunu, Prusias ad Hypium Antik Kenti Tiyatrosu, 2022

Kuşları olanaklı kılan, ekibinin yaratıcı, tutkulu ve tiyatro sanatına yaraşır kolektif çabasıdır. Ne ki Kuşlar antik tiyatronun toprak altında kalmış yapılarını gün yüzüne çıkaran arkeologların emekleri; Nigar Demircan Çakar’ın koşulsuz destekleri, İlhan Genç’in yüreklendirmeleri ve E. Yıldız Doyran’ın sanata eveti olmasaydı sahnelenemezdi.

Ve artık Kuşlar antik tiyatroyla, antik tiyatro da Kuşlar’la evcil.

Bu metinde yer alan fotoğraflar yazarın, Düzce Üniversitesinin, Düzce Belediyesinin arşivlerinden alınmıştır.

“Bu çalışma, Düzce Üniversitesi BAP – 2022.09.06.1331 numaralı Bilimsel Araştırma Projesiyle desteklenmiştir. “